سقانفارهای مازندران، میزبان آیین های عاشورایی دیارعلویان

 شیاده نام روستایی در دل جنگل بندپی غربی بابل است. مسیر سرسبز پوشیده از درختان آزاد و ممرز و بلوط و چنار و.. ارتفاعات بندپی غربی را که در پیش میگیری، انگار در گهواره طبیعت، به دنبال آرامش میروی. به جاده آسفالته اما باریک روستای شیاده وارد میشوی از همان روبرو بنایی سبزپوش با دیوارهایی بلند را می بینی که در کنار اعتقاد اهالی به قداست رنگ سبز، انگار اهمیت همراهی با طبیعت را نیز یادآور میشود.
سقاتالار شیاده، همان بنای قدیمی سبزرنگی است که درهمان نگاه اول، آرامشی خاص را به تو هدیه می دهد.
کربلایی علی از ساکنان قدیمی روستا میگوید: این سقاتالار که به آن سقانفار هم میگویند، میعادگاه بسیاری از مشتاقان زیارت و سیاحت از سراسرکشور است بطوریکه سالانه بیش از 150 هزارنفر به زیارت ان می آیند.
محسن از جوانان روستا که در نزدیکی سقاتالار، مغازه ای دارد درباره رونق اقتصادی منطقه میگوید: این سقاتالار ظرفیت خوبی برای کارجویان منطقه به وجود آورده است اما به علت ضعف برنامه ریزی و نبود هدف مشخص، از این ظرفیت برای خدمات دهی به مسافران و زائران و گردشگران استفاده مناسبی نمیشود.
وارد سقاتالار که میشوی محو زیبایی های طراحی و معماری بنا و نقشهای زیبای حک شده بر ستونها و دیوارها میشوی که در زمینه ای از رنگ سبز، خودنمایی میکند.
کرمی، از کارشناسان میراث فرهنگی می گوید: سقاتالار یا سقانفارها سازه‌ ای چوبی هستند که به پیروی از معماری بومی مازندران و به‌ منظور برگزاری مراسم عزای سالار شهیدان و قمر بنی‌هاشم (ع) ساخته شده‌اند. این بناهای چهارگوش، در دو طبقه و روی چهار پایه‌ چوبی در کنار امامزاده‌ها، تکایا و گورستان‌ها جای گرفته‌اند. استفاده از هنر نقاشی، خوشنویسی و منبت‌کاری بطور چشمگیری در این بناها مشاهده می‌شود.

معنی لغوی سقانفار

اوصانلو کارشناس آثار میراث فرهنگی مازندران درباره سقانفارهای استان می گوید: این بناها را در مناطق مختلف مازندران با نام‌های متفاوتی مانند ساق نِفار، سقانفار، ساقی نفار، ساخ نفار، ساخا نِفار، سقا تِلار و سقاتالار می‌شناسند.
وی درباره نحوه ساخت واهمیت آن نیز می گوید : ساختاراصیل این سازه‌ها از چوب است و دارای 6 ستون در طبقه‌ همکف و ۱۲ ستون در طبقه‌ بالایی هستند. این بناهای آیینی که سقف آنها با سفال و گالی پوشانده می‌شدند، در دوران قاجار رواج پیدا کرده‌اند. این بناهای دوطبقه عمدتا وقف حضرت ابوالفضل العباس (ع) هستند و معماری منحصر به خود دارند.

اسلامی کارشناس ادبیات و فرهنگ عامه مازندران هم درباره سقانفارها گفت: سقانفار از دو واژه‌ی سقا و نفار یا نپار تشکیل شده است. سقا که یک واژه‌ عربی است و به مشک آب یا شیر گفته می‌شود و نفار یا نپار هم در لغتنامه‌ دهخدا به تختی با پایه‌ بسیار بلند چون بالا‌خانه‌ای که با پله‌های چوبین بر آن بالا روند معنی شده است.

وی می افزاید: امکان رفت‌وآمد به طبقه‌ی بالایی بنا از پلکان یا نردبان چوبی که در گوشه‌ ای از آن قرار می دهند فراهم می شود. این بناها مستقل از تکیه و در یک مجموعه‌ مذهبی به نام «تکه پیش» قرار دارند.

کاربردهای سقانفار

به گفته اسلامی در گذشته که هنوز آب آشامیدنی به صورت لوله‌ کشی در هر منزلی وجود نداشت و آب مورد نیاز روستاییان از چشمه‌ای در داخل یا خارج روستاها تامین می‌شد، در محرم در سقانفارها ظرف بزرگ و بیضی ‌شکلی قرار می‌دادند و در آن آب می ‌ریختند تا مردم از آن آب بنوشند و به یاد تشنه ‌کامان صحرای کربلا بر قاتلان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای کربلا لعنت بفرستند.

همچنین سقانفار علاوه بر کارکرد آبرسانی به عزاداران امام حسین (ع)، به عنوان چایخانه‌ عزاداران هم استفاده می شود.
به اعتقاد کارشناسان، ساخت سقانفارها در کنار حسینیه‌ها تداعی‌کننده‌ نقش حضرت ابوالفضل العباس (ع) در کنار امام حسین (ع) در آبرسانی به یاران و خاندان ایشان در صحرای کربلا هستند و به همین دلیل نیز زمین سقانفارها در هر منطقه‌ای موقوفه‌ حضرت ابوالفضل (ع) است.

سقانفارها آثاری کاملا هنری با مضامینی تاریخی

ماهفروزی پژوهشگر میراث فرهنگی استان هم گفت: سقانفارها از اجزایی مانند نال، ستون،سرستون یا کُمانچه یا کوماچه سر و تخته پوشاننده سقف بنا از داخل، پَلِور تشکیل می‌شوند.

نال یا نعل که به آن واشال نیزمی‌ گویند، گاهی به جای ستون در این بنا کاربرد دارد. در سرستون‌ها، تزییناتی وجود دارند که بیشتر آنها کنده ‌کاری هستند. خراطی روی چوب در سقانفار گاهی شامل حکاکی نام و یا ذکری روی قطعه‌ چوبی یکپارچه است. اما در بیشتر موارد طرحی از دو اژدها که با دهانی باز در دو سوی خورشید قرار گرفته‌اند توجه هر بیننده‌ای را جلب می ‌کنند که به آن سرستون یا کُمانچه یا کوماچه سر می گویند.

به گفته ماهفروزی سازندگان سقانفارها معمارانی هنرمند هستند، زیرا هنگام ساخت این سازه، سقف و تیرهای ساق بنا را رنگ‌آمیزی و روی آن تکه تکه مستطیل رسم کرده، با رنگ روغنی آراسته می‌ساختند و در میان آن اشعار محتشم کاشانی را به خط خوش می‌ نویسند.

همچنین در اطراف مستطیل‌ها، گل و بوته و تصاویری از دیو و پری و صحنه‌هایی از لشکریان امام حسین (ع) و در مقابل صف‌آرایی لشکریان ابن زیاد را به تصویر می‌ کشیدند، همانند پرده‌هایی که پرده‌ خوانان در معابر عمومی به دیوار می ‌زدند و مردم را در پای آن جمع می‌کردند و شرح و توضیح می‌ دادند.

از معروف ترين سقانفارهای مازندران می توان به سقانفار کيجا تكيه در شهر بابل، شياده و کبرياکلا در اطراف شهر بابل و آهنگرکلا، زرين کلا و هندوکلا در آمل اشاره کرد.