بهرمندی ایرانیان از دو تقویم هجری شمسی و قمری

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز اراک؛ تقویم در اصطلاح نجوم، مجموعه‌ای قوانینی است که برای تنظیم زمان و تقسیم سال به ماه‌های دوازده‌گانه جهت انجام فرایض دینی و امور اجتماعی استفاده می‌شود و در زبان فارسی با کلمه «گاه‌شماری» مترادف است. 

معمولاً در تقویم‌نگاری از دو شیوه برای تعیین زمان استفاده می‌شود که شمسی بر حرکت خورشید و قمری بر حرکت ماه مبتنی است.

برخی منابع مانند کتاب «المفصل، ج۸، ص۵۰۹» تایید می‌کنند که در شبه جزیره عربستان پیش از ظهور اسلام از هر دو تقویم شمسی و قمری استفاده می‌شد.

آنها از تقویم شمسی برای تعیین زمان زراعت سود می‌بردند. نام‌گذاری ماه‌ها از لحاظ تغییرات جوی و گردش فصل‌ سرد و گرم، گواهی بر استفاده از تقویم شمسی است. آنان از تقویم قمری برای زندگی روزانه و کارهایی چون پرداخت دیون، دریافت دیه و خرید و فروش استفاده می‌کردند.

استفاده همزمان از تقویم قمری و شمسی در میان دیگر اقوام از جمله بابلیان و یهودیان نیز رایج بوده است. تقویم یهودیان قمری بود، از این‌رو با گذشت هر چند سال یکبار، یک ماه به سال می‌افزودند تا فصل‌ها ثابت بمانند.

تقویم هجری شمسی و قمری با مبدا هجرت حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از مکه به مدینه تنظیم شدند و پس از ورود اسلام به ایران تا پایان قاجار همواره مورد استفاده بودند اما این روال در زمان پهلوی دو بار دستخوش تغییر قرار گرفت.

تلاش برای حذف تقویم هجری قمری

رضاخان پس از رسیدن به سلطنت، رویه ضد دینی خود را آشکار کرد که اوج آن پس از سفر به ترکیه (۱۲ خرداد تا ۲۰ تیر ۱۳۱۳ش) قابل مشاهده است.

اقدامات رضاخان همانند آتاتورک غرب‌گرایانه بود. مانند تاسیس دانشگاه به سبک غربی، کشف حجاب اجباری بانوان، تغییر لباس و کلاه مردان و روحانیون و ممنوعیت استفاده از تقویم هجری قمری به دلیل کاربرد مذهبی آن.

به استناد تاریخ، دولت طی بخشنامه‌ای اعلام کرد: «نظر به این که تاریخ رسمی کشور برای ماه‌های شمسی تنظیم شده و موافق مصوب فروردین ۱۳۱۴ش تمام دوائر دولتی مکلف به اجرای آن هستند، بنابراین لازم است که از تاریخ وصول این متحدالمآل در کلیه اسناد معاملات رسمی و نوشتجات تاریخ شمسی را قید و از ذکر تاریخ قمری مطلقا خودداری نمایند.»

تلاش برای تغییر تقویم هجری شمسی به شاهنشاهی

پهلوی دوم به مجلس شورای ملی و مجلس سنا پیشنهاد داد تاریخ هجری شمسی به تاریخ شاهنشاهی تغییر کند. این طرح با پیش نویس طرح گروه آموزگارِ شجاع‌الدین شفا که ریاست حزب رستاخیز را بر عهده داشت، ادامه یافت.

شجاع‌الدین شفا، معاون فرهنگی و مطبوعاتی دربار شاهنشاهی موظف به پیگیری شد و پس از تشکیل جلسه‌ای در تاریخ ۲۰/۹/۱۳۵۴ ضمن غیر ملی و غیر اسلامی دانستن تاریخ هجری شمسی، بکارگیری تاریخ ملی و شاهنشاهی را الزامی اعلام کردند.

تاریخ شاهنشاهی، خود مبدا ندارد!

سه پیشنهاد جهت آغاز تاریخ شاهنشاهی ارائه شد:

1. شجاع: سال فتح بابل به دست کوروش
2. هدایتی وزیر مشاور و معاون اجرایی نخست وزیر: سال جلوس کوروش به سلطنت
3. بهروز معاون سازمان برنامه و رئیس دفتر انفرماتیک: سال فرضی تولد کوروش

سرانجام با موافقت شاه، سال جلوس کوروش که همزمان با به سلطنت رسیدن وی در شهریور ۱۳۲۰ بود، به عنوان مبدا تاریخ شاهنشاهی پذیرفته شد.

پیامدهای تاریخی تغییر تاریخ 

مقرر شد مردم و دولت بدون تغییر روز و ماه، با افزایش عدد ۱۱۸۰ به سال شمسی، تاریخ شاهنشاهی را محاسبات کنند. بدین ترتیب آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۲۰ش به عنوان دو هزار و پانصدمین سال سلطنت کوروش در نظر گرفته شد.

• اما از آنجا که تعداد سنوات سلطنت او نیز باید اضافه می‌شد، سال ۱۳۵۴ شمسی به سال ۲۵۳۴ شاهنشاهی خوانده می‌شد.

از طرفی اعلام رسمی این پیشنهاد خطری برای سلطنت شاه بود و قرار شد شورای عالی برگزارکننده بزرگداشت پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی به صورت نمادین این پیشنهاد را به شاه ارائه کند.

شاه نیز پس از موافقت ظاهری، این موضوع را به دو مجلس شورا ارائه داد تا در ۲۴ اسفند مصادف با زادروز رضاشاه آن را تصویب کنند.

از آنجا که این طرح در روزهای پایانی سال به تصویب رسید، مقرر شد تاریخ شاهنشاهی از سال بعد (۱۳۵۶ش) در همه تقویم‌ها و مکاتبات رعایت شود.

جهت اجرای این طرح برنامه‌هایی تدارک دیده شد. شروع بحث از سوی مراجع علمی همچون انجمن تاریخ‌دانان، توجیه افکار عمومی مردم ایران با برجسته کردن سال قمری به عنوان تقویم مذهبی و بی‌اعتبار ساختن سال شمسی، توجیه افکار عمومی منطقه با عنوان ناشناخته بودن تقویم شمسی از نگاه اسلامی، توجیه افکار عمومی جهان با تاکید بر هویت ایرانی، اعزام جوانان دیپلمه جهت تدریس تاریخ شاهنشاهی به روستائیان و مردم نقاط دورافتاده از جمله این موارد بود.

درماندگی شاه در استفاده از تاریخ ساختگی

تاریخ شاهنشاهی از آغاز سال ۱۳۵۴ش در حالی به کار گرفته شد که چهار سال قبل، این تاریخ در قالب دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهی جشن گرفته شده بود و اکنون با تغییر یافتن محاسبات به سی سال قبل یعنی ۱۳۲۰ش عقب برگشته بود.

• از سوی دیگر شخص شاهنشاه تا مدت‌ها در تطبیق تاریخ شمسی با شاهنشاهی دچار مشکل بود و به جای تاریخ شاهنشاهی از تاریخ میلادی استفاده می‌کرد.